Trả nước cho sông!

Sông Đăk Mi có 2 dự án nhà máy thủy điện Đăk Mi 1 và Đăk Mi 4 nhưng là nguồn cung cấp đến 50% tổng lượng nước đổ vào sông Vu Gia. Trong quá trình vận hành Nhà máy thủy điện Đăk Mi 4, theo thiết kế, nước sông Đăk Mi sẽ chảy qua sông Thu Bồn mà không được trả về sông Vu Gia. Điều này sẽ tạo ra tình trạng thiếu nước trầm trọng cho một vùng rộng lớn gồm Đà Nẵng, Hội An, Điện Bàn, với gần 1,2 triệu dân và các hoạt động sản xuất, dịch vụ, du lịch của trung tâm kinh tế quan trọng thuộc vùng Trọng điểm kinh tế miền Trung, nhất là vào những tháng mùa khô hằng năm. Ngược lại, vào mùa lũ, vùng hạ lưu Thu Bồn, trong đó có Hội An sẽ ngập sâu và nhiều ngày hơn hiện nay. Chính vì vậy, từ năm 2008 đến nay, UBND TP Đà Nẵng đã nêu vấn đề này nhiều lần trên các bàn hội nghị và các diễn đàn liên quan và báo cáo đến Bộ Tài nguyên - Môi trường và Thủ tướng Chính phủ,  đề nghị trả lại đúng lưu lượng cho Vu Gia. Từ tháng 8.2008 đến tháng 3.2009, UBND TP Đà Nẵng đã liên tục gửi 3 văn bản đề nghị Bộ Công thương chủ trì tổ chức cuộc họp để xử lý tình trạng thiếu nước liên quan đến Thủy điện Đăk Mi 4 nhưng đều không được đáp ứng. Mãi đến khi Thủ tướng có ý kiến chỉ đạo phải báo cáo trước ngày 20.6.2009 thì bộ mới tổ chức cuộc họp hôm 11.6.2009. Theo đề nghị của UBND TP Đà Nẵng, lưu lượng nước trả lớn nhất là 87m3/giây nhưng chủ đầu tư Thủy điện Đăk Mi 4 là Tổng công ty đầu tư phát triển đô thị và khu công nghiệp Việt Nam chỉ đồng ý lưu lượng nước trả lại từ 5 - 6m3/giây.

Bằng nhãn quan cục bộ và thiếu tính toán, đơn vị đầu tư cũng như thiết kế công trình đã cố tình tránh né các yêu cầu chính đáng và kéo dài nêu trên cho đến khi có chỉ đạo của Chính phủ.

Mới đây, sau khi đoàn công tác kiểm tra hiện trường của Bộ Tài nguyên - Môi trường về báo cáo, Phó thủ tướng Hoàng Trung Hải đã yêu cầu Tổng công ty đầu tư phát triển đô thị và khu công nghiệp Việt Nam, chủ đầu tư thủy điện Đăk Mi 4 phải thiết kế cống điều tiết có khả năng xả 25m3/giây nước trả lại cho sông Vu Gia thay vì đổ ra sông Thu Bồn như thiết kế cũ. Phó thủ tướng cũng yêu cầu Bộ Tài nguyên - Môi trường khẩn trương lập quy trình vận hành liên hồ chứa trên hệ thống sông Vu Gia - Thu Bồn, trong đó phải tính toán hợp lý phối hợp việc xả nước mùa khô giữa các hồ trên lưu vực để sử dụng hiệu quả nguồn tài nguyên nước. Giao cho Bộ Nông nghiệp - Phát triển nông thôn nghiên cứu khả năng xây dựng các hồ chứa nước trên lưu vực để bổ sung nước cho hạ du sông Vu Gia, nghiên cứu giải pháp công trình để ngăn nguy cơ cắt dòng sông Vu Gia về sông Thu Bồn tại huyện Đại Lộc.

Vụ việc xem như chỉ được giải quyết khi Chính phủ ra tay! Tuy vậy, từ trận lũ năm 2009 do thủy điện A Vương xả lũ bất hợp lý (và không đảm đương được công tác cắt lũ) cho đến việc lấy nước từ dòng Vu Gia khi xây dựng thủy điện Đắk Mi 4 làm cạn kiệt nguồn nước vùng hạ lưu cho thấy mối quan hệ giữa xây dựng, quản lý vận hành thủy điện và những vấn đề sản xuất, dân sinh, môi trường vẫn chưa được các nhà nghiên cứu, thiết kế công trình và đầu tư nhìn nhận đúng mức. Thậm chí, đơn vị đầu tư đã từng phớt lờ ý kiến của Bộ Công nghiệp (nay là Bộ Công thương) tại điều 1 Quyết định 875 (ngày 2.5.2003) về phê duyệt quy hoạch bậc thang thủy điện: “Trong các giai đoạn nghiên cứu, thiết kế tiếp theo, các dự án A Vương, Đăk Mi 4, 1, Sông Bung 2, 4 cần có biện pháp phù hợp để đảm bảo nguồn nước cho môi trường hạ lưu sau tuyến đập”. Điều đó một lần nữa còn để lộ ra sự buông lỏng quản lý trong khâu xem xét đánh giá tác động môi trường khi phê duyệt dự án của các cơ quan chức năng cả ở trung ương và địa phương.

Bài học vận hành, điều tiết liên hồ chứa trên các hệ thống sông và hệ thống thủy điện vừa để bảo đảm nguồn năng lượng, vừa thỏa mãn được các vấn đề môi trường và dân sinh, trong đó có cả bảo vệ rừng thông qua quyết định của chính phủ “trả nước về sông” Vu Gia lần này, vì vậy cần được hiểu như một trường hợp điển hình của cả nước.